Kompetencje cyfrowe i ich znaczenie na rynku pracy

Transformacja cyfrowa, jakiej doświadczamy w zakresie merytorycznym i organizacyjnym, wymaga od nas określonych kompetencji cyfrowych. Nie wystarczają już umiejętności korzystania z urządzeń cyfrowych czy aplikacji zapewniających dostęp do informacji. W zaawansowanym spektrum umiejętności cyfrowych znajdują się zdolności wyższego poziomu, zwane kompetencjami przyszłości. 

Kompetencje przyszłości odnoszą się do ludzkich zdolności - cyfrowych i miękkich - pokazujących jak radzimy sobie z nową rzeczywistością

Od odpowiednich kompetencji cyfrowych zależy dziś funkcjonowanie w społeczeństwie i gospodarce cyfrowej XXI wieku. Jednak […] korzystanie z nowoczesnych rozwiązań opierać musi się nie tylko na znajomości technologii, ale też, a może przede wszystkim, na kompetencjach społecznych, emocjonalnych i poznawczych. Rewolucja 4.0, której jesteśmy częścią zarówno jako instytucja taka jak NCBR, ale też jako użytkownicy – cyfrowi obywatele, podąża w stronę cyfrowego humanizmu – pisze Izabela Żmudka, zastępca dyrektora Narodowego Centrum badań i Rozwoju.

Kompetencje cyfrowe – czym są?

Kompetencje cyfrowe są związane z tworzeniem technologii na różnych poziomach jej zaawansowania, ale też umożliwiają ludziom aktywne uczestnictwo w świecie cyfrowym. Pozwalają na zdobywanie wiedzy i posługiwanie się danymi w Internecie.

To dzięki nim możliwa jest sprawna współpraca online, krytyczna ocena informacji oraz podejmowanie na ich podstawie decyzji – w pracy, życiu społecznym czy prywatnym. Im wyższy poziom podstawowych umiejętności cyfrowych w społeczeństwie, tym mniejsze ryzyko wykluczenia cyfrowego i wyższy potencjał zrównoważonego wzrostu społeczno-gospodarczego.

Kompetencje cyfrowe jako kompetencje przyszłości

Kompetencje przyszłości to termin obejmujący zdolności – cyfrowe i miękkie – które decydują o tym, jak radzimy sobie w zmieniającej się rzeczywistości: od jej wymiaru osobistego poprzez społeczny aż po zawodowy.

W praktyce kompetencje cyfrowe mierzy się, weryfikując, jakie czynności ludzie potrafią wykonywać na urządzeniach cyfrowych, m.in. komputerach, tabletach, smartfonach. Wśród podstawowych, jak wyszukiwanie w sieci informacji o towarach i usługach, korzystanie z poczty elektronicznej i mediów społecznościowych, korzystanie z bankowości internetowej czy umieszczanie własnych treści w sieci, istnieją zaawansowane kompetencje cyfrowe. Takie, które są potrzebne do tworzenia i kształtowania technologii cyfrowej, jak umiejętność programowania, znajomość jego języków, w tym rozumienie i pisanie algorytmów, oraz analizowanie dużych zbiorów danych.

Podstawowe i zaawansowane kompetencje cyfrowe

Wśród kompetencji cyfrowych można wyróżnić pięć rodzajów zdolności, które są uporządkowaliśmy od najbardziej podstawowych do najbardziej zaawansowanych:

1. Informacyjne

1. kopiowanie i przenoszenie plików między folderami
2. zapisywanie dokumentów na urządzeniach cyfrowych
3. wyszukiwanie w Internecie informacji o towarach i usługach

2. Komunikacyjne

1. obsługa poczty elektronicznej
2. korzystanie z mediów społecznościowych
3. zamieszczanie treści na stronach internetowych

3. Rozwiązywanie problemów

1. przesyłanie plików między urządzeniami
2. zmiana ustawień oprogramowania
3. zakupy na portalach aukcyjnych
4. korzystanie z bankowości internetowej

4. Korzystanie z oprogramowania

1. obsługa programów komputerowych, np. MS Office

5. Zaawansowane

1. umiejętności programistyczne
2. rozumienie i pisanie algorytmów
3. analiza dużych zbiorów danych

Zmiana wymagań dotyczących kompetencji 

Kompetencje przyszłości identyfikuje się i prognozuje na podstawie relacji człowiek–maszyna oraz miejsca i roli człowieka w świecie technologii. Zanim jednak, w wyniku postępujących zmian technologicznych i rewolucji 4.0, tematem refleksji stała się owa relacja, uwydatniano raczej ich zagrożenia niż szanse. Przepowiadano nadchodzącą erę wypierania człowieka przez maszynę na rynku pracy czy dominację sztucznej inteligencji nad ludzkim intelektem.

Dziś, najważniejszą tezą w tych rozważaniach, jest to, że „człowiek nie powinien z maszyną konkurować, ale uczyć się z nią komunikować, programować ją w sposób inkluzywny i z poszanowaniem podstawowych zasad etyki oraz rozwijać swoje unikatowe, czysto ludzkie cechy i kompetencje, w których maszyna nigdy go nie zastąpi. To właśnie ten zestaw kompetencji – cyfrowych, społecznych, emocjonalnych i poznawczych – określany jest mianem kompetencji przyszłości” (z raportu „Kompetencje jutr@”).

Miękkie kompetencje przyszłości

Poza stricte cyfrowymi, wyróżnia się też inne, tzw. miękkie kompetencje przyszłości:

• społeczne –  wiążące się z interakcjami między ludźmi; 
• poznawcze – dotyczące sposobu myślenia, przetwarzania i weryfikowania informacji; 
• psychologiczne (emocjonalne) – odnoszące się do życia wewnętrznego człowieka, jak rozumienie siebie, radzenie sobie z emocjami etc.

Bez nich niemożliwe jest skuteczne weryfikowanie otrzymywanych informacji podczas programowania, rozumienia i pisania algorytmów oraz analizowania dużych zbiorów danych. W przyszłości okażą się więc niezbędne przy wykonywaniu niemal wszystkich zawodów. Na światowym rynku pracy już rośnie zapotrzebowanie na związane z nimi umiejętności. 

1. Kompetencje społeczne:

• umiejętność pracy w grupie, zwłaszcza z osobami o odmiennych poglądach i systemach wartości, związana z tym akceptacja różnorodności, identyfikacja silnych stron każdej z osób; 
• umiejętność komunikacji, czyli zdolność doboru przekonujących argumentów oraz ich prezentowanie w zwięzły i klarowny sposób.

2. Kompetencje poznawcze: 

• umiejętność krytycznego myślenia, obejmująca zdolność do weryfikacji informacji, w tym wykrywanie informacji nieprawdziwych (fake news), a także umiejętne (pozwalające znaleźć odpowiedź) zadawanie pytań, zwłaszcza za pośrednictwem wyszukiwarek internetowych; 
• umiejętność aktywnego uczenia się, czyli chęć samodzielnego zdobywania wiedzy przez całe życie, oraz ciągłe dążenie do konfrontowania ze sobą różnych linii argumentacyjnych.

3. Kompetencje psychologiczne (emocjonalne): 

• umiejętność samoorganizacji, czyli zarządzania czasem i ustalania priorytetów, zachowania higieny umysłowej oraz utrzymywania równowagi między pracą i życiem prywatnym; 
• elastyczność, w tym zdolność do zmiany wykonywanych zadań i dostosowywania się do nowych warunków oraz otwartość na zmianę; 
• stabilność psychiczna, czyli rozumienie własnych emocji i wynikających z nich zachowań; także świadomość, że po drugiej stronie sieci jest żywy człowiek – umiejętności tak ważne w świecie cyfrowym, w którym człowiek jest zdany w dużej mierze sam na siebie.

Obraz kompetencji przyszłości w Polsce

Większość rankingów dotyczących gospodarki cyfrowej nie uwzględnia jeszcze miękkich kompetencji przyszłości. Natomiast można je analizować na podstawie badań edukacyjnych, psychologicznych i socjologicznych. Z dostępnych danych można ułożyć obraz kompetencji przyszłości w Polsce. Wynika z niego, że są one w większości obszarów słabiej wykształcone niż w krajach Europy Zachodniej. W porównaniu do nich Polacy należą do nacji o najniższych wskaźnikach kompetencji społecznych.

Zgodnie z The Legatum Prosperity Index Polska ma jeden z niższych poziomów kapitału społecznego (wielość relacji z ludźmi i instytucjami oraz otwartość na współpracę). W 2019 roku osiągnęliśmy 47 punktów na 100 możliwych, czyli o ponad 8 mniej od średniej dla krajów Europy i aż 30 mniej od Norwegii – lidera rankingu. Niski kapitał społeczny przekłada się na znaczne problemy z pracą w grupie, zwłaszcza z osobami o odmiennych poglądach. 

Pozytywną cechą Polaków jest natomiast to, że obdarzają dość dużym zaufaniem swoich współpracowników – nieco większym niż sąsiadów, ale mniejszym niż przyjaciół (dane GUS 2020). Ponadto Polacy nie przywiązują wysokiej wagi do samodzielnego zdobywania wiedzy.

Z badań nad kompetencjami przyszłości w Polsce wyłania się rozdźwięk między stopniem ucyfrowienia gospodarki a kompetencjami cyfrowymi ludzi. Według The Digital Economy and Society Index (indeks KE), Polska w 2020 r. zajmuje 22. miejsce na 27 państw Unii Europejskiej.

Epidemia COVID-19 stała się podstawą do sformułowania tezy o pierwszym w XXI wieku wielkim kryzysie ekonomicznym, inni zaś twierdzą, że to wydarzenie stanie się katalizatorem globalnej innowacyjności 

Kompetencje cyfrowe w dobie pandemii 

Wybuch pandemii zmienił postrzeganie nowych technologii i kompetencji cyfrowych. Wywołał też rewolucję w sferze pracy zdalnej i metodach świadczenia pracy. W krótkim czasie pracodawcy zostali zmuszeni do wykorzystania narzędzi, które traktowali dotąd jako dodatkowe. W I połowie 2020 roku przez większość dni w tygodniu 94,8% ludzi pracowała w domu, wobec zaledwie 5,9% przed pandemią, a jedynie 0,6% stacjonarnie.

Zarówno w Polsce, jak i na świecie zamknięci w domach ludzie mogą dziś liczyć głównie na technologię cyfrową. Dla większości nie tylko praca przeniosła się do świata wirtualnego, ale też kultura, edukacja, rozrywka, zakupy czy usługi sportowe. Gdyby nie rozwój technologii na taką skalę, wszystkie te aktywności nie byłyby możliwe, a społeczne i gospodarcze skutki lockdownu stałyby się trudne do wyobrażenia. Część ekspertów twierdzi nawet, że pandemia skróciła do kilku miesięcy procesy digitalizacji, które w normalnych warunkach trwałyby dużo dłużej.

Podsumowanie

Niezależnie od dalszego przebiegu pandemii, rozwój automatyzacji i sztucznej inteligencji zrewidują charakter pracy oraz jej definicję. Na jej przyszłość wpływać będą umiejętność korzystania z urządzeń technologicznych i tempo nauki nowych narzędzi. Coraz bardziej będzie się umacniać rola i wartość pracowników o miękkich kompetencjach przyszłości – zdolnych do myślenia krytycznego i innowacyjnego, o wysokich umiejętnościach rozwiązywania złożonych problemów i współpracy w grupie.